Wayang

Het poppenspel: eeuwenoud en springlevend

Het poppenspel is wereldwijd al eeuwenlang een vorm van vermaak; niet alleen voor kinderen, eigenlijk juist vooral voor volwassenen. In dit wereldverhaal lees je waarom.

Je kent vast wel de beroemde poppen van de Javaanse Wayang Kulit, en misschien heb je ook wel eens gehoord van het Turkse schimmenspel Karagöz. Twee vormen van poppenspel die ieder een typisch eigen karakter maar ook veel met elkaar gemeen hebben. Een van de belangrijkste overeenkomsten is de weerspiegeling van maatschappelijke ontwikkelingen in het poppenspel. Niet alleen zie je in de voorstellingen de veranderende maatschappelijke kritiek van de poppenspelers terug maar het steeds wisselende uiterlijk van de poppen geeft ook een goed beeld van de moderniseringen, bijvoorbeeld op het gebied van mode.   

Humoristisch en multicultureel

Karagöz is de Turkse benaming van het poppentheater waarbij een poppenspeler met schaduwpoppen op een groot scherm verhalen vertelt, zingt en muziek maakt. Karagöz-voorstellingen staan bekend om de humorvolle manier waarop het verhaal verteld wordt, inclusief veel schuine grappen en een hoop spektakel! 

Foto: Karagöz. Bekijk dit object in detail op onze collectiesite.

Karagöz RV-5268-1

Het spel is vernoemd naar de hoofdpersonage Karagöz (letterlijk: Zwartoog), die de ‘gewone burger’ vertegenwoordigt. Hij is over het algemeen ongeschoold, grof in de mond, hard- en onhandig maar ook oprecht, strijdvaardig en vaak op zoek naar macht en rijkdom. Zijn tegenpool Hacivat is geschoold, intelligent, ‘beschaafd’ en gebruikt bewust moeilijke woorden. 

Foto: Hacivat. Bekijk dit object in detail op onze collectiesite.

Hacivat RV-5268-2

Typisch 'Osmaans'

De Karagöz-shows en karakters waren diepgeworteld in de Osmaanse samenleving. Het Osmaanse Rijk (1299-1922) strekte zich uit over het Midden-Oosten, Noord-Afrika en Europa. De verhalen, waarin satire en komedie centraal staan, gaan over het leven van alledag, over ‘gewone mensen’. Ze geven een beeld van de Osmaanse multiculturele samenleving die bestond uit vele etnische groepen en mensen van verschillende rangen en standen. 

Hoewel er vaste types bestonden, zie je dat de verhalen en dialogen in de Karagöz-voorstellingen veranderden naar aanleiding van actuele gebeurtenissen in de samenleving. Die culturele, sociale en politieke veranderingen zijn ook te herkennen in de aanpassingen in de kleding van sommige poppen. Vooral bij de vrouwelijke poppen, zennes genoemd, maar ook bij sommige mannelijke types als Çelebi (de dandy!). 

Foto: Karagözpop voorstellende een dame (zenne) uit Istanbul. Bekijk dit object ook in detail op onze collectiesite

Karagözpop voorstellende een dame (zenne) uit Istanbul, TM-748-3

Deze Karagözpop stelt een dame uit Istanbul voor. Ze draagt een yasmak, een doorschijnende gezichtssluier. De sluier wordt, geheel volgens de in het 19de eeuwse Istanbul gebruikelijke damesmode, gedragen in combinatie met een ferace, een kleurige overjas met kraag. Deze pop is gemaakt door Nazif Bey (1856 – ca. 1920), de laatste Karagöz poppenspeler aan het Osmaanse hof. 

Van tulband naar fez

In de 19de eeuw kreeg het Osmaanse Rijk de bijnaam ‘de zieke man van Europa’. Het werd geteisterd door oorlogen en interne opstanden. Met moderniseringsprocessen op cultureel, politiek en militair gebied naar Europees model hoopten ze dit tij te keren en meer eenheid in de samenleving te creëren. 

Zo introduceerde sultan Mahmud II in 1829 de fez als het nationale hoofddeksel voor mannen, ter vervanging van de tulband. Die werd gezien als te ouderwets en benadrukte te veel verschil in afkomst, beroep, status en religie. Het dragen van de fez, vaak in combinatie met westerse kleding, zie je ook terug bij sommige mannelijke poppen; ook hier weer vooral bij de Çelebi (dandy). 

En weg moest de fez

Deze poppen reflecteren de mannenmode in de 19de  en begin 20ste eeuw van de rijkere bovenlaag van Istanbul. De pop rechts is Çelebi die als dandy, een elegante charmeur, in meerdere verhalen voorkomt. Hij draagt een fez en wandelstok en is gekleed in een Europees kostuum dat bestaat uit een rood strikje om de hals, een gilet, een bruine broek en jas met een pochet in de borstzak. 

Foto: Çelebi. Bekijk dit object ook in detail op onze collectiesite

Çelebi, RV-5268-49

Links is de hoofdrolspeler Hacivat te zien. Ook hij draagt een fez samen met een rood strikje, een bruine jas en een gestreepte broek. Beide poppen tonen hoe de fez werd gecombineerd met westerse kleding, typerend voor de 19de en begin 20ste eeuw.     De stichting van de Republiek Turkije in 1923 door Mustafa Kemal Atatürk betekende formeel het einde van het Osmaanse Rijk. De regering voerde grootschalige culturele en politieke hervormingen door en zocht aansluiting bij het Westen. Het dragen van de fez werd nu als ouderwets beschouwd en dus verboden. In de Karagöz-shows van toen zie je die veranderende culturele en politieke normen duidelijk terug. 

Foto: Hacivat. Bekijk dit object ook in detail op onze collectiesite.

Hacivat, RV-5268-23.

De vrouw zonder sluier in het mantelpak laat niet alleen duidelijk zien hoe invloedrijk de Europese damesmode in de jaren ‘20 en ‘30 was. Het geeft ook een beeld van de verdere verwestering van de samenleving en het seculiere karakter van de Republiek Turkije. 

Foto: Karagözpop voorstellende een dame (zenne) in de Republiek Turkije. Bekijk dit object ook in detail op onze collectiesite.

Karagözpop, WM-33827

Oorlog & liefde

Het Wayang Kulit poppenspel werd aanvankelijk aan het hof van vorsten gespeeld. De oudste verhalen, de Mahabharata en Ramayana kwamen oorspronkelijk uit India. Later kwamen daar Javaanse vertellingen bij, zoals die over Panji en Damar Wulan

In de voorstelling bespeelt een poppenspeler de fijn uitgesneden perkamenten poppen tegen een doek. De lamp achter hem maakt de schaduw aan de andere kant van het doek zichtbaar. Koningen en prinsen spelen de hoofdrol: zij vechten met hun vijanden en zijn verwikkeld in liefdesavonturen. Gelukkig weten zij zich in hun strijd weten gesteund door hun grote legermachten. Met de poppen die deze legers verbeelden, de rampogan, laten we hier de veranderingen in het Javaanse schaduwspel zien. 

Ten aanval!

De rampogan is een speciale pop, dat een groot leger voorstelt. Het Javaanse woord rampog betekent o.a.: ‘met veel wapens aanvallen’. De pop is bijna altijd op dezelfde manier vormgegeven. Bovenaan en vooraan is het leger gewapend met speren te zien. Onder die speren verbeelden parasols en banieren de eretekenen van hoge militairen. Vooraan hangt een vaandel. Onderop is in de hoek altijd een kanon afgebeeld met een kanonnier.  

Door de tijd heen vernieuwen poppenmakers voortdurend het uiterlijk en de aankleding van de soldaten. Zo veranderen ze van gestileerde wajangfiguren in meer realistische mensen en krijgen ze Europees aandoende uniformen. Of ultramoderne wapens als gevolg van de aanwezigheid van het gewelddadige koloniale leger en later door invloeden van popular culture als Star Wars.

 

Rampogan door de eeuwen heen

Bij de oude poppen, zoals die hierboven uit het midden van de 19de eeuw, is het leger samengesteld uit soldaten met sabels en schilden op de onderste rij. Daarboven zijn de legeraanvoerders te zien op paarden en olifanten. Het uiterlijk van de soldaten is in de traditionele wajangstijl: sterk gestileerde gezichten die en profil zijn, terwijl het lichaam frontaal is afgebeeld. Uitzondering hierop is de kanonnier, die een realistischer gezicht heeft en een Europees uniform draagt.  

Foto: Rampogan. Bekijk dit object ook in detail op onze collectiesite.

Rampogan, RV-37-895

Deze rampogan pop toont alleen speren, banieren, parasols, een kanon en voetvolk met twee verschillende uniformen. De onderste rij soldaten met blauwe jas en witte broek draagt een K.N.I.L.-uniform uit het begin van de 19de eeuw. Het uniform met de rode jas en witte broek werd gedragen door Bengaalse soldaten. Dat verklaart ook de donkere gelaatskleur van deze figuren. Deze Bengaalse soldaten werden onder andere ingezet tijdens de Java-oorlog. Deze rampogan is dus waarschijnlijk gebruikt om het verhaal van deze oorlog te vertellen. 

Foto: Rampogan. Bekijk dit object ook in detail op onze collectiesite.

Rampogan, 7082-S-451-1772.

Waarschijnlijk is deze rampogan na de Indonesische Onafhankelijkheid in 1945 gemaakt. De militairen te paard lijken 20ste-eeuwse KNIL-uniformen te dragen. Je ziet speren, banieren, een olifant en een rood-wit vaandel, mogelijk de Merah-Putih, de Indonesische vlag. Het voetvolk draagt schilden en vermoedelijk sabels. De helmen zijn van een ontwerp van ná 1945. Van welke partij het leger hier wordt afgebeeld, is jammer genoeg niet uit de pop op te maken.

Foto: Rampogan. Bekijk dit object ook in detail op onze collectiesite.

Rampogan, WM-71923

Deze pop is ontworpen door Ki Enthus Susmono (1966-2018), een grote vernieuwer in het poppenspel. Om het toegankelijker te maken, ontwierp hij poppen met een sciencefiction of Star Wars-achtig uiterlijk én traditionele elementen. Zo zijn vooraan nog steeds speren te zien en iets dat op een banier lijkt. Het kanon is vervangen door een tank en het voetvolk draagt automatische geweren. De officieren hebben raketwerpers en een lange afstandsraket. De betekenis van de dieren, de rat en gele duizendpoot is helaas niet bekend.

Foto: Rampogan. Bekijk dit object ook in detail op onze collectiesite.

Rampogan TM-6330-30

Still standing

Uit de bovenstaande poppen blijkt dat het Turkse en Javaanse schaduw-theater allesbehalve verouderd of onveranderlijk zijn. De poppenmakers passen de veranderingen in de samenleving toe in het uiterlijk van de poppen en het verhaal: buitenlandse invloed of vernieuwingen in mode of popular culture zijn er duidelijk in terug te zien. Door hun hoofdrolspelers, de poppen, telkens weer te vernieuwen en zo maatschappelijke aspecten of kritiek te verwerken, laten ze merken dat het poppenspel springlevend is in een steeds veranderende wereld.